Osmanlının dağıtılması Cumhuriyetin kuruluş yılları öncesi 1910 ve 1920’li yıllar oldukça çetin geçmiştir Anadolu için, bu dönemde İngiltere ve ABD başta olmak üzere batı ülkelerinde Osmanlı Devleti ve Türkleri sertçe suçlayan asılsız propogandalar neşr etmekteydiler. ABD özellikle ticari çıkar amaçlı düşünerek Karadeniz’e açılma ayrıcalığını elde etmedikleri takdirde tek başına büyük kazanç getirmeyen İstanbul Limanı’na sıcak bakmamaktaydılar. ABD, 1799, 1820, 1825, 1828 yıllarında ticari antlaşmalar yapmak istemişse de Osmanlı kendi menfaatine uygun bulmaması sebebiyle sıcak bakmamıştır. Çünkü daha önce kapitülasyon antlaşması yaptığı ülkelere göre daha fazla gümrük vergisi alıyordu yani ABD’den %5, kapitülasyon verilen ülkelerden %3 idi.
ABD, 1832’de İskenderiye Beyrut, Selanik, Kudüs, Çanakkale, İstanköy, Bozcaada ve Bursa ‘da konsolosluklar açarak Babıali ABD’de ilk konsolosluğunu Boston da açarken ikincisini de 1856’da New York’ta üçüncüsünü de 1858’de Baltimor’da açmıştır. Mamafih ilk elçiliğini de 1867’de açabilmiştir. ABD temsilciliği 1839’da maslahatgüzarlıktan mukim elçilik düzeyine, 1882’de orta elçilik düzeyine, 1906’da büyükelçilik düzeyine çıkarılmış ve ayrıca 1830 antlaşmasıyla İzmir konsolosluğuna ilaveten İstanbul, Selanik, İstanköy, Bozcaada, İskenderiye, Beyrut, Kudüs, Bursa ve Çanakkale’ye de konsolosluklar açılmıştır.
Osmanlı Devleti’nin kıyı bölgelerinde Rumlar, daha iç bölgelere gidildikçe zamane Ermeniler ticari ağırlık gösteriyordu. ABD, bilhassa azınlıklara değinerek destek ve teşvikte vermeye başladığı yıllara denk gelen bu gelişmelere ilaveten 1880’ler de İstanbul’da bulunan Amerikalı temsilci S. S. Cox Osmanlı vilayetlerinde kurulan misyoner örgütlerinin listesini çıkarmıştır ki şu şekildedir. American Board ofCommissioners for Foreign Missions-ABCFM (Amerikan Dış Misyonlar Kurulu), Prebyterian Board of Foreign Missions (Birleşik Presbiteryen Misyoner Kurulu/Suriye), United Presbyterian Missionary Board (Yabancı Misyonlar Presbiteryen Kurulu/Mısır), Board of the Missions the Methodist Episcopal Church of New York (New York Methodist Kilisesi Misyonlar Kurulu/Bulgaristan), Foreign Mission Board of the Reformed Presbyterian Church of New York (New York Presbiteryen Kilisesi Yabancı Misyon Kurulu/Suriye’nin kuzeyinde Nusayriler arasında etkin), American Bible Society, İstanbul’da Bible House mütevelli heyeti, Beyrut’ta Suriye Protestan Koleji’nin ve İstanbul’da Robert Koleji’nin mütevelli heyetleri, Baptist Publication Society of New York ve Church of the Disciples. Jeremy Salt, Kaynak Emperyalizm, Evanjelizm ve Osmanlı Ermenileri 1878-1896 Tarih ve Kuram Yayınları, İstanbul 2015 s 54.
Halen de aktifliğini sürdüren American Borad of Commissoners For Foregn Missions (ABCFM), ABD’nin dış ülkelere yönelik faaliyetlerini sürdürebilmek gayesiyle 1810’da Boston’da kurulmuştur. ABCFM, 1820 yılında Osmanlı topraklarını çalışma alanına dahil ederek ilk misyonerleri Pliny, Fisk ve Levi Parsons’u buralara göndererek tek amaç Hristiyanlığın doğduğu ve sonsuza dek İslam’ın pençesine bırakılmak istenmeyen Kutsal topraklar Kudüs ve Yahudiler ( Jews) arasında derin araştırmalar yaptıklarıdır. Osmanlı Devleti’nin topraklarını içinde misyonerlere Yahudiler, dinsizler, Müslümanlar, Hristiyanlar ile Filistin, Mısır, Suriye, İran, Ermenistan ve çevresinde yaşayan toplumlar için neler yapılabileceğini her açıdan irdelemektedirler.
ABCFM, Osmanlı topraklarında sürdürmüş olduğu faaliyetler genellikle İngiltere tarafından destek ve teşviklenerek İngiltere’ye ait Protestan misyonerlik örgütleriyle ortak bir çok projeleri içimizdeki devşirmelerle hayata geçirebilmişlerdir. Anadolu’daki azınlıkların ne kadar kendilerine faydalı olduğu sahih ve ispatı birçok kaynaklarca neşr edilmişse de halen aramızda anlamak istemeyenler oldukça fazladır. Misyonerlerin Osmanlı topraklarında açtıkları okul sayısı 18602larda 71 iken bu sayı 1880’de 331’e, 1990’da 438’e 1913’te 450’ye ulaştırılmıştır.
ABD’li misyonerler ve Ermenilerin işbirliği içerisinde 1893 yılında Amerikan vatandaşlarından 6 milyon dolar toplanarak, ayrıca ABD kongre raporlarınca 1915-1925 yıllar arası Ermenilere yardım için 150 milyon dolar toplanıldığı sahihtir. Mamafih İngiltere Başbakanı Lloyd George , ABD’nin Türkiye deki misyonerlik çalışmalarından rahatsızlık duyarak ‘’Ermeni olayı en çok Amerikalı misyonerler aracılığı ile kışkırtılmaktadır.’’ Geçmiş tarihlerde ABD ile diplomatik ilişkiler sekteye uğrasa da daim bu misyonerlik faaliyetlerine ara vermeksizin devam ettirmişlerdir.
Araştırmacı Yazar – Tarihçi
Volkan Yaşar BERBER
